Bu Meclis Yeni Anayasa Yapamaz – Cihangir Dumanlı Yazdı

İktidar daha önce dile getirdiği yeni bir anayasa yapma düşüncesini seçimden sonra yinelemektedir. Anayasa hukuku açısından bu mümkün değildir.

Bu yazıda seçkin anayasa hukukçuların kitaplarından yararlanarak “yeni anayasa” konusu incelenecektir.

Anayasa Nedir?

Anayasa bir devletin temel yapısını, kuruluşunu, iktidarın devrini ve devlet iktidarı karşısında bireylerin özgürlüklerini düzenleyen bir belgedir.[1]

Başka bir tanıma göre anayasa bir ülkede geçerli olan tüm siyasal kurumları kuran ve hukuksal çerçevelerini oluşturan onların tümüne temel ve dayanak oluşturan ve tüm bu kurum ve kuralların üstünde yer alan belgeyi ya da kurallar bütününü ifade emektedir.[2]

Buna göre anayasa bir devlete hukuki varlık kazandıran kuruluş yasasıdır. Bir şirket kurulurken şirket sözleşmesi, vakıf kurulurken vakıf senedi, aile kurulurken nikah akdi o kurumlara nasıl hukuki bir varlık kazandırıyorsa devlet kurulurken de anayasa böyle bir işleve sahiptir. Anayasa teriminin batı dillerindeki karışılığı Latince kurmak anlamına gelen “constitio” sözcüğünden türemiş “constitution” kelimesidir. “Teşkilatı Esasiye” (temel kuruluş) aynı anlamdadır.

 Anayasa Ne Zaman Yapılır?

Anayasa yapmak, siyasi tolumu yeniden kurmak anlamına geldiğinden toplumların hayatında genellikle olağan bir iş değildir. Bir ülkede ilk defa veya yeni baştan anayasa yapılmasınayol açan çok farklı nedenler olabilir.  Bunları bir yıkılma veya köklübozulmadan sonra sosyo-politik ortamda taze bir başlangıç şartlarının ortaya çıktığı durumlarolarak tanımlamak mümkündür. Geleneksel olarak rejim değişikliği ( ör: komünizmin çöküşü), savaş yenilgisinden sonra yeniden inşa ( ör: 1945 yenilgisinden sonra Japonya) ve bağımsızlık kazanma (1950’ler 60’lar Afrika’sı)gibi durumların “taze başlangıç”  şartları yarattığı kabul edilir.[3]

Aşağıda göreceğimiz gibi ilkkez veya yeni baştananayasa yapma yetkisine sahip iktidara “asli kurucu iktidar” denilmektedir. Batum’a göre asli kurucu iktidaraşağıdaki hallerde ortaya çakabilir:

1. Daha önce hiç anayasa yoksa, devlet yeni kuruluyorsa (ör: ABD’nin kuruluşu), ya da savaş, işgal gibi durumlarda devlet yıkılmış, yeniden kuruluyorsa (ör: Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılıp T.C.’nin kurulması),
2. Var olan hukuk düzeninin bir savaş, ihtilal veya hükümet darbesi ile ortadan kalkması ve yenisinin kurulması durumunda (ör: 1961, 1982 anayasaları),
3. Bir devlette siyasal sistemin ve ona dayalı hukuk sisteminin yıkılarak ya da devletin ve sistemin üzerine kurul olduğu kurucu felsefe ve ideolojinin değişerek yeni bir kurucu felsefenin egemen olması durumunda.[4]

Soysal’a göre yeni anayasa bir ihtilal veya yerleşik düzeni altüst edici bir olayın arkasından yapılır.[5]

Doktrinde, bir kişi veya bir grup istediği için yeni anayasanın yapılacağına dair bir öngörü yoktur. Koşullar olgunlaşmadıkça keyfi olarak yeni anayasa yapılamaz.

Yeni baştan bir anayasa yapılacaksa mevcut anayasanın toplum tarafından ne derece benimsendiği dikkate alınmalıdır. 1982 anayasasının başlangıç bölümünde anayasanın “”demokrasiye aşık Türk evlatlarının vatan ve millet sevgisine emanet olunduğu” belirtilmektedir.

Toplumun önemli bir kesimi bu emaneti ve anayasada belirtilen cumhuriyetin temel niteliklerini özümsemiştir. Bunları yok sayıp mevcut anayasal düzenin yıkıldığı olağanüstü bir durum varmış gibi mevcut anayasayı değiştirmek, yerine yeni bir anayasa yapmak istenirse toplumun temel ilkeler bağlı kesimlerinin tepki göstermesi doğaldır.

Anayasayı Kim Yapar?

Anayasayı yapan veya değiştiren iktidara “kurucu iktidar” denilir. Kurucu iktidar iki türlü olur: ilk kez ya da yeni baştan anayasa yapan iktidar “asli kurucu iktidardır. Var olan anayasayı değiştirme yetkisine sahip iktidar ise “tali kurucu iktidardır.[6]

Asli kurucu iktidarın ne zaman ve hangi koşullarda ortaya çıkacağı yukarıda incelenmiştir.

Mevcut anayasaya göre siyasi partisini kurmuş, seçimlere girmiş, seçilmiş ve bu anayasaya bağlı kalacağına ant içererek göreve başlamış bir iktidar “bu anayasayı kaldırıp yerine yeni bir anayasa yapayım” diyemez yani “asli kurucu iktidar” değildir. Daha önce defalarca yapıldığı gibi Anayasada belirlenmiş kurallara göre anayasayı değiştirebilir yani “tali kurucu iktidardır.

Yeni Anayasa Nasıl Yapılır?.

Teziç, asli kurucu iktidarın monokratik veya demokratik olarak ki şekilde ortaya çıkabileceğini belirtmektedir.  Monokratik asli kurucu iktidar bir anayasa yapar ve yayınlar, buna “ferman anayasa” denilmektedir (1876 anayasası gibi).

Demokratik asli kurucu iktidar ise üç şekilde ortaya çıkabilir:

1. Halkın bu amaçla seçtiği ve yeni anayasayıhazırlayıp kabul etme yetkisini içeren “kurucu meclis” vasıtası ile ör: 1921 anayasasını yapan meclis “ “fevkalade salahiyeti haiz” bir meclis”yani asli kurucu iktidardır.
2. İktidarı belli dönemde ellerinde bulunduranların hazırladıkları anayasa taslağının bir tartışma ortamı yaratmadan “evet” veya “hayır”la sonuçlanabilecek bir halkoylamasına sunulması ile ( ör: 1982 anayasası).
3. Halkın kurucu meclisi seçmesi, bu meclisin hazırladığı anayasanın sonradan halkoyuna sunulması ile.[7]

Değerlendirme:

AKP iktidarının yapay olarak gündeme getirdiği yeni bir anayasa yapılamaz. Çünkü:

• Yeni bir anayasa yapmak için anayasa hukuku doktrininde belertilen koşullar oluşmamıştır. Mevcut anayasa ile kurulan devlet ayaktadır. Anayasada istendiği zaman demokratik yollarla değişiklikler yapılabilmektedir.
• Devletin üzerine kurulduğu kurucu felsefe ve Atatürk ideolojisi değişmemiştir.
• Mevcut iktidar anayasada değişiklik yapma yetkisine sahip tali kurucu iktidardır. Halk bu kimseleri asli kurucu iktidar olarak seçmemiştir.
• Yeni bir anayasa yapma ihtiyacı tüm toplum keslerince benimsenmemiştir.
• Anayasanın2.Maddesinde nitelikleri belertilen Türkiye Cumhuriyeti bir savaş veya ihtilal gibi olağanüstü bir nedenle devrilmemiştir.
• Bu anayasa şimdiki hal ile AKP’nin iddia ettiği gibi  “12 Eylül” anayasası” değildir. Üçte ikisi çoğunlukla AKP iktidarı zamanında değiştirilmiştir.[8] 2017’de önemli değişiklik yapılmıştır.
• Mevcut anayasaya uyamayan iktidarın yeni bir anayasa talebi yersizdir. Yeni anayasaya da uyacağı nasıl garanti edilebilir?
• Bazı iktidar temsilcileri yeni anayasanın “yeniden kuruluş anayasası” olacağını söylemişlerdir bunun anlamı “Biz mevcut anayasadaki Türkiye Cumhuriyetini bir karşı devrimle yıktık veya yıkacağız. Bunun yerine yeni anayasa ile yeni bir devlet kuracağız”dır.
• AKP inisiyatifile yapılacak yeni bir anayasa ancak “karşı devrim anayasası” olabilir. Amaç cumhuriyetin temel niteliğiolan laik devlet ilkesini kaldırmaktır. Bu yönde çatlak sesler duyulmaktadır.
• AKP’nin bu güne kadar sergilediği demokrasi anlayışı ve pratiği dikkate alındığında demokratik ortamda gereği gibi tartışılamadan yeni bir anayasa yapma girişimi kaosa yol açar. Yapılacak anayasa meşru olmaz.
• 21 yıllık iktidarı döneminde AKP halkı “bizden olanlar” ve bizden olmayanlar” şeklinde ikiye bölmüştür.
• Yeni anayasadan amaç Cumhurbaşkanı’nın yeniden seçilebilmesine olanaklı kılacak düzenleme yapmaktır.
• Bu günkü ihtiyaç yeni bir anayasa yapmak değil, mevcut anayasada kuvvetler ayrılığına dayalı, denge-fren mekanizmalarını içeren, şeffaf yönetimi, hukukun üstünlüğünü ve katılımcı demokrasiyi getirecek değişiklikler yapmaktır.

Cumhuriyet değerlerini benimsemiş tüm toplum kesimlerinin bu konuda duyarlı olması ve örgütlü tepki göstermesi zorunludur.

[1] Erdoğan Teziç, Anayasa Hukuku, Beta Yayınları, İstanbul,2020, s.10

[2] Süheyl Batum, Anayasa Ve İnsan, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul,2011, s.21

[3] Mustafa Erdoğan, Anayasal Demokrasi, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2015 s.44

[4] Batum, a.g.e.s.60

[5] 7Mümtaz Soysal,, 100 Soruda Anayasanın Anlamı, Gerçek Yayınevi,İstanbul,1979, s.7

[6] Batum, a.g.e. s.59

[7] Teziç, a.g.e. s.181

[8] Mehmet Ali Güller “ Anatyasa Tuzağı, Cumhuriyet, 15 Şubat 2021.